Авторлық құқық және сабақтас құқықтар азаматтық-құқықтық институты әдебиет, ғылым және өнер туындыларын жасау және пайдалану саласындағы мүліктік емес қатынастарды және онымен байланысты мүліктік қатынастарды реттейді.
Көрсетілген құқықтық реттеу Институты меншік туралы заңнамамен қатар тікелей Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңымен жүзеге асырылады, оның 1-бабында осы Заң авторлардың және олардың құқық мирасқорларының ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасауға және пайдалануға (авторлық құқық) және орындаушылардың, фонограммалар жасаушылардың, фонограммалар жасаушылардың құқықтарын (авторлық құқық) құқықтарын (мүліктік емес) және мүліктік құқықтарын қорғайтыны көрсетілген. Басқаша айтқанда, заң авторлық және сабақтас құқықтардың екі жақты мазмұнын зияткерлік меншіктің алуан түрлілігі ретінде және жеке (мүліктік емес) құқықтардың мазмұнындағы басымдылықты тікелей бекітті.
Авторлық құқық объектілері
Бұл келесі талаптарға сай келетін әдебиет, өнер және ғылым туындылары:
Біріншіден, жұмыс шығармашылығы болуы керек.
Шығармашылық – жаңа нәрсе жасауға бағытталған интеллектуалдық жұмыс. Шығарманың шығармашылық сипаты оның бұрын белгілі туындылармен салыстырғанда жаңа екенін білдіреді. Жаңалықты жаңа мазмұнда да, жаңа формада да көрсетуге болады. Авторлық құқық объектілері үшін мазмұнның жаңалығы да, пішіннің жаңалығы да маңызды. Белгілі мазмұнды бейнелеудің жаңа түрі шығарманы шығармашылық деп сипаттайды және оны авторлық құқық объектісі ретінде тануға әкеп соғады.
Әдебиет пен өнер тарихында мұның көптеген мысалдары бар: Шекспир трагедияларының бірқатарының тақырыбын ежелгі грек авторларының шығармаларынан алды, Стендаль өзінің шағын әңгімелері үшін итальяндық ортағасырлық шежірелерді кеңінен пайдаланды, библиялық әңгімелер көптеген ұлы суретшілердің полотноларында көрсетілді және т.б.
Авторлық құқық объектісінің екінші белгісі объективті көрініс – объект басқа адамдардың қабылдауына қолжетімді қандай да бір формада болуы керек. Автордың идеялары, ойлары, бейнелері оның санасынан тыс көрініс алмаса, авторлық құқық объектісі болмайды. «Иван Сусанин» және «Руслан мен Людмила» атты екі тамаша опера жазған композитор М.И.Глинка үшінші операны жазғаны, оны «Екі әйел» деп атағаны орыс музыкасының тарихынан белгілі.
Глинка былай деді: «Операның барлығы осында, менің басымда, маған либреттист беріңіз, бір айдан кейін опера дайын болады» деді. Либреттист таппай, ауырып қалған Глинка Германияға емделуге, «суға» барды, ол жерде қайтыс болды, осылайша бұл опера күнді көрмеді. Туынды авторлық құқық объектісі ретінде тану үшін аталған екі белгі жеткілікті. Ол жария болды ма, жоқ па маңызды емес.
Шығарма кез келген қарапайым нысанда жасалған сәттен бастап авторлық құқық объектісіне айналады. Бұл жұмыстарды ресми тіркеу талап етілмейді. Жұмыстың қадір-қасиеті мен мақсаты маңызды емес. Оны білдірудің сыртқы формасы маңызды емес.
Сабақтас құқықтар
Бұл орындаушылардың, фонограмма жасаушылардың және радио және телехабар тарату ұйымдарының құқықтары.
Олар авторлық құқыққа қатысты іргелес, яғни бұл жақын, іргелес, авторлық құқықпен байланысты құқықтар. Олардың рөлі – авторлар мен жалпы аудитория арасындағы делдалдың бір түрі. Бірақ олар авторлық құқыққа қатысты екінші кезектегі болып табылады, өйткені олар авторлардың шығармаларын пайдалануды қамтамасыз етеді.
Сабақтас құқықтар авторлардың шығармаларын кең аудиторияға жеткізетін тұлғалардың шығармашылық жұмысын олардың жұмысының нәтижелерін заңсыз пайдаланудан қорғайды.
Сабақтас құқықтардың ерекшелігі:
1) олар белгілі бір техникалық құрылғыларды қолданумен байланысты (сондықтан олар тек 20 ғасырда ғана пайда болды, технологиялық прогрестің дамуымен – дыбыс және бейне жазбаның, радионың, киноның, теледидардың, жасанды жерсеріктердің өнертабысы);
2) сабақтас құқықтар объектiлерi материалдық жеткiзгiштерге бекiтiлген (мысалы, магниттiк таспаларда, кассетада, бейнетаспаларда қойылым жазбасының болуы);
3) спектакльді қайта-қайта, шексіз, іс жүзінде шексіз аудитория алдында және орындаушының тікелей қатысуынсыз орындауға болады.
Сабақтас құқықтардың субъектілері:
1) орындаушылар (актерлер, музыканттар, режиссерлер, дирижерлар және т.б.);
2) фонограмма жасаушылар (орындаудың алғашқы дыбыс жазбасын жасаған тұлғалар);
3) эфирлік немесе кабельдік хабар тарату ұйымдары (эфирді өзі жасаған немесе тапсырыс бойынша және солардың есебінен эфир жасалғандар).
Сабақтас құқықтар субъектілерінің туындының авторымен, ал фонограмма жасаушылардың және эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындаушымен шарты болуы тиіс. Барлық сабақтас құқық субъектілерінің туындыны (орындау, қою, фонограмма, беру) пайдалануға айрықша құқығы бар.
Бұл басқа тұлғалар орындаудың, қойылымның, эфирдің немесе кабельдік хабардың түпнұсқалық жазбасына осы құқықтардың иелерінен рұқсат алуы керек дегенді білдіреді. Сондай-ақ олар фонограмманы қайта шығаруға, өзгертуге, өңдеуге және басқа да бірқатар әрекеттерге рұқсат береді. Сабақтас құқықтар субъектілерінің де сыйақы алуға құқығы бар. Бұл құқықтар пайдаланушылармен жасалған келісімдер арқылы реттеледі, ал сыйақы алу және төлеу – олардың субъектілері жасайтын сабақтас құқықтарды басқаратын арнайы ұйымдармен реттеледі. Сабақтас құқықтардың әрекет ету мерзімі – 70 жыл.
Орындаулардың жазбаларын, қойылымдарын, фонограммаларын, хабар тарату ұйымдарының бағдарламалар гидтерін олардың субъектілерінің рұқсатынсыз (келісімсіз) пайдалануға жол берілетін жағдайлар ерекшеліктер болып табылады. Бұл рұқсат етіледі:
1) ағымдағы оқиғаларды шолуға шағын үзінділер енгізілгенде;
2) оқу және ғылыми зерттеу мақсаттары үшін ғана пайдаланылғанда;
3) ақпараттық мақсатта шағын үзінділер түріндегі дәйексөздер үшін;
4) жеке мақсаттарда пайдалану.
Қият Сандыбай,
Ақмола облысы Әділет Департаменті зияткерлік меншік құқығы бөлімінің басшысы.
