Парламент Мәжілісінің сегізінші шақырылымы жаңа жүйе бойынша құрылатын болады, ол туралы төменде бөлісетін боламыз. Партиялар мен ҮЕҰ-дан ғана емес, өзін-өзі ұсыну арқылы да ұсынуға мүмкіндік туды. Сайлау туралы Конституциялық заңның талаптарына сәйкес партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттарды ұсыну құқығы тек саяси партияларға ғана тиесілі.
Сайлауға 7 саяси партия қатысуға құқылы, олардың екеуі партиялар туралы Заңның жаңа нормалары күшіне енгеннен кейін тіркелген:
- «Қазақстан Халтық партиясы» ҚБ;
- «Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясы» ҚБ;
- «Жалпыұлттық социал-демократиялық партия» ҚБ;
- «Аманат» Партисы» ҚБ;
- «Ақ жол» Қазақстан демократиялық партиясы» ҚБ;
- «Байтақ» Қазақстандық жасыл партиясы» ҚБ;
- «Республика» ҚБ.
Сайлау кезектен тыс болса да, алты айда жарияланды.
Сайлау кезектен тыс болса да, алты айда жарияланды. Мысалы, 2023 жылғы 19 қаңтарда Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылғы 19 наурызға Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы мәлімдеме жасады. Мәжіліс пен мәслихаттарға кезектен тыс сайлау өткізу азаматтардың жалпыұлттық референдумда қолдаған Конституциялық реформасымен байланысты. Мәселен, 2004 жылдан бері алғаш рет Мәжіліс депутаттарының 70% – ы партиялық тізімдер бойынша, ал 30% – ы бір мандатты округтер бойынша сайланатын болады. Аралас сайлау жүйесі облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлау кезінде 50-ден 50-ге дейінгі арақатынаста қолданылатын болады. Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлауда азаматтар бір мандатты округтер бойынша кандидаттарға ғана дауыс беретін болады.
Аралас сайлау жүйесі депутаттардың бір бөлігі пропорционалды жүйе бойынша, ал бір бөлігі мажоритарлық жүйе бойынша сайланатынын білдіреді. Пропорционалды жүйеде сайлаушы партияға дауыс береді және партиялар өкілді органда олардың сайлаудағы дауыс үлесіне пропорционалды орын алады. Мажоритарлық жүйе кезінде сайлаушы бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша ұсынылған кандидатқа дауыс береді.
Салыстырмалы көпшіліктің көпшілік жүйесінде ең көп дауыс жинаған кандидат жеңіске жетеді (қарапайым көпшілік дауыс).
Бұл модельді қолдану сайлаушылардың мүдделерін жалпыұлттық және өңірлік деңгейде қорғауға бағытталған, бұл азаматтық қоғамды одан әрі дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасауға мүмкіндік береді.
Осы өзгерістермен қатар саяси партияларды тіркеу рәсімін оңайлату орын алады. Осылайша, тіркеу шегі төрт есеге, 20 мыңнан 5 мың мүшеге дейін төмендетілді. 600 ден 200 адамға дейін партиялардың өңірлік өкілдіктерінің ең аз саны қысқарды.
Бұдан басқа, партиялардың Мәжіліске өтуі үшін жолақ 7-ден 5% – ға дейін төмендетілді және әйелдер, жастар және партиялық тізімдерге ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін мандаттарды бөлу кезінде де 30 пайыздық квота бекітілді;
Мәжілістің жаңа құрамында Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасы болмайды.
Сайлаушылар бес бюллетень бойынша дауыс береді (Республикалық маңызы бар қалаларда – төрт бюллетень бойынша). Мәжіліске сайлауға әрқайсысына екі бюллетень болады: біреуінде саяси партиялардан, екіншісінде партиялардан, қоғамдық бірлестіктерден кандидаттар және өзін – өзі ұсынушылар болады. Қазақстандықтар екі бюллетеньде де кандидаттарды таңдауы керек.
Аудан тұрғындары бірден бес бюллетень алады: мәжіліске сайлауда екеуі (партиялық тізім және бір мандатты округ бойынша кандидаттар), облыстық мәслихатқа сайлауда (партиялық тізім және бір мандатты округ бойынша кандидаттар) және аудандық мәслихатқа сайлауда (мұнда тек бір мандатты округ бойынша кандидаттар болады).
Мәжіліс пен мәслихат сайлауындағы бюллетеньдерде алғаш рет «барлығына қарсы» деген баған болады. Сайлаушы өзі дауыс беретін кандидаттың тегінің оң жағындағы бос шаршыға немесе «Барлығына қарсы» жолының оң жағында орналасқан шаршыға кез келген белгі қояды.
Саяси партиялардың атаулары бар бюллетеньде сайлаушы өзі дауыс беретін саяси партия атауының оң жағындағы бос шаршыға немесе «Барлығына қарсы» жолының оң жағында орналасқан шаршыға кез келген белгі қояды.
Облыстық аумақтық сайлау комиссиялары қазір кәсіби негізде жұмыс істеуде.
Бақыт Сұлтанов
«Қазақстан заңгерлер одағы» РҚБ
облыстық филиалының төрағасы
