Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Ақмола облысы бойынша өкілі Джанбекова Гүлнәр Хамитқызымен сұхбат.
– Гүлнар Хамитқызы Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша қандай шаралар қабылданып жатқанын айтып беріңізші?
-Соңғыжылдарыбіздіңелімізбірқатармаңыздыбастамаларды іске асыруарқылыадамқұқықтарысаласындабелгілі бір жетістіктерге қол жеткізді.
Адамқұқықтарысаласындағыхалықаралықстандарттардыұлттықзаңнамағаенгізу бойынша жоспарлыжұмысжүргізілуде.Атапайтқанда, сот төрелігінқамтамасыз етуде жәнетиімді құқық қорғауинституттарынқалыптастыруда адам құқықтарын қорғауғабағытталғанауқымдыконституциялықреформажүргізілді.
«ҚазақстанРеспубликасындағыАдамқұқықтарыжөніндегіуәкілтуралы»жаңаКонституциялықзаңдықабылдауарқылыадамқұқықтарыжөніндегіуәкілдіңрөліменмәртебесікүшейтілді.
Конституцияның83-1-бабыныңнормаларыменуәкілқызметініңміндеттері, Тәуелсіздіккепілдігіжәнеөкілеттіктердіжүзегеасырукезіндегі есептілік бекітілді.
Адам құқықтарыжөніндегіуәкіл-адамменазаматтыңқұқықтарыменбостандықтарынқорғаудың,олардыңсақталуыменқұрметтелуініңмемлекеттіккепілдігінқамтамасыз ету мақсатындаҚазақстанпрезидентініңұсынуыбойыншаҚазақстанПарламентініңСенатысайлайтынҚазақстанРеспубликасындағылауазымдыадам.
Бұлинститутадамқұқықтарынмемлекеттіклауазымдытұлғалардың қол сұғушылықтарынанқорғауға, заңнамамен құқық қолдану практикасыныңдамуынқамтамасыз етуге, ағартушылықбағдарламалардыәзірлеугежәнеенгізуге арналған.
Адамқұқықтарыжөніндегіуәкіл-ешқандаймемлекеттікорганғабағынбайтынжәне тек азаматтардыңмүддесі үшін әрекет ететін тәуелсізтұлға.Олөзқызметінзаңдылық,құқықтықадамгершілікжәнеәділеттілікпринциптерінегізінде жүзеге асырады.
Алайда, ескертубар.
Бізжоғарықадағалауорганын,соттардыжәне сотқа дейінгі тергеудіжүзеге асыратын органдарды алмастырмаймыз.
КомиссардыңалдындатұрғанміндетбіржәнеолКонституциядаайқындалған.Бұл адамның және азаматтың бұзылғанқұқықтарыменбостандықтарынқалпына келтіруге жәрдемдесу, адамменазаматтыңқұқықтарыменбостандықтарынілгерілету.
ҚазақстандықОмбудсменинститутыныңбарлықжұмысыонышешугебағытталған.
– Омбудсмен институты дегеніміз не?
-ОмбудсменинститутынатікелейАдамқұқықтарыжөніндегіуәкіл,оныңөңірлердегіөкілдері, Адамқұқықтарыжөніндегіуәкілдіңқызметінқамтамасыз ететін адамқұқықтарыжөніндегіҰлттықОрталықтұлғасындағыжұмысорганыкіреді.
Уәкілдіңжанындаконсультативтік-кеңесшіоргандар жұмыс істейді: Адамменазаматтыңқұқықтарыменбостандықтарынқорғаусаласындажұмыстәжірибесібарадамдардантұратынсараптамалықкеңес; Ұлттық алдын алу тетігініңқатысушыларынүйлестірудіжүзегеасыратынҮйлестірукеңесі.
Ұлттық алдын алу тетігіқатысушыларыныңөзқызметіндегіабсолюттітәуелсіздігін атап өткенжөн.
Омбудсменинституты-бұлазаматтардыңшағымдарынажауап беруге арналғанорганғанаемес, сонымен қатар елдіңбүкілқұқықтықтетігінреформалауменжаңғыртупроцесініңмаңыздықатысушысы.
Институттыңжұмысыазаматтардыңмемлекеттікоргандарғажәнетұтастайқұқықтықжүйегедегенсеніміннығайтуғаайтарлықтайықпал етеді.Уәкілмемлекеттікоргандардың іс-әрекеттеріндегізаңдылықтыбақылаудықамтамасыз етеді, құқықтықмәдениетдеңгейінарттыруғажәнехалықарасындақұқықтықсананықалыптастыруғаықпал етеді.
Уәкілдіңхалықаралықұйымдарменжәнесеріктестерменөзара іс-қимылы біздіңеліміздіадамқұқықтарысаласындағысындарлыдиалогпенынтымақтастықүшіннеғұрлымашық ете отырып, Қазақстанныңхалықаралықаренадағы құқық қорғауқызметініңкөкжиегінкеңейтугемүмкіндік береді.
– Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері туралы толығырақ айтып беріңізші және олар қандай функцияларды орындайды?
-Уәкілдіңміндетікүрделіжәне көп қырлы болып табылады,әсіресе, әртүрліәлеуметтік-экономикалықжағдайларыбар елді мекендердіңедәуірсаныбарҚазақстанРеспубликасыныңкеңаумағыконтекстінде.
Барлықөңірлердіңтиімдіжұмысыменқамтылуынқамтамасыз ету үшінадамқұқықтарыжөніндегіуәкілдіңқұрылымындаәрбіроблыстажәнеРеспубликалықмаңызы бар қалада әрекет ететін өкілдеркөзделген.
Жақында ғана, ағымдағыжылдың9қаңтарындаменіАқмолаоблысы бойынша адамқұқықтарыжөніндегіуәкілдіңөкілі етіп тағайындады.Аймақтардағыадамқұқықтарыжөніндегіуәкілөкілдерініңжұмысыерекшемаңызғаие,өйткеніолелдіңәртүкпіріндегіазаматтардыңқұқықтарыныңбұзылуынажеделден қоюға бағытталған.
Орталықаппаратпенөңірлікөкілдерарасындағытиімдіөзара іс-қимыл нәтижесіндебарлықдеңгейдегіазаматтардыңқұқықтарыменбостандықтарынқорғаудыңкешендіжүйесіқұрылады.
Өкілдер келесі функцияларды орындайды:
- Өңірлікмониторинг.Жергіліктіжерлердегіадамқұқықтарыныңжағдайынамониторинг жүргізеді, белгілі бір саладағыбұзушылықтартуралыақпаратжинайды.Айтакетукерек, өкілдербұзушылықтардыанықтапқана қоймай, туындағанмәселелерді,соныңішіндемедиацияменкеліссөздердіңкөмегіменжеделшешугетырысады.
- Шағымдардықабылдаужәнеберу.Әраймақтаөкілдершағымдарменуәкілгежүгінгісікелетіназаматтарүшіннегізгібайланыснүктелері болып табылады.Оларазаматтарданшағымдардықабылдайды, олардыорталықкеңсегежібередінемесемүмкінболса, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттесуарқылыжергіліктімәселелердішешеді.
- Жергіліктідеңгейдеұсыныстардыәзірлеужәнеіске асыру.Өкілдерадамныңқұқықтарыменбостандықтарынақатыстымәселелердішешуге,оныңішіндежергіліктібиліккеаймақтағыжағдайдыжақсарту бойынша ұсыныстар беру арқылытікелейәсер етеді.Мұндайұсынымдаразаматтардыңәлеуметтікқұқықтарынқамтамасыз ету (мысалы,Денсаулық сақтау немесебілім беру саласында),сондай-ақ азаматтарды құқық қорғауоргандарыныңзаңсызәрекеттеріненқорғаумәселелеріне де қатыстыболуымаңызды.
- Профилактикалыққызмет.Жергіліктіөкілдеразаматтардыңқұқықтықсауаттылығынарттыруғабағытталған іс-шаралардыұйымдастыруғабелсендіқатысады,сондай-ақ олардыңқұқықтарыменосықұқықтардықорғаутәсілдерінтүсіндіруүшінхалықтыңәртүрлітоптарыментұрақтыкездесулерөткізеді.
– Азаматтар не туралы жиі шағымданады? Қандай құқықтар ең көп бұзылады? Адам құқықтары жөніндегі уәкілге қандай проблемалар жиі жүгінеді?
-Халықтыңадамқұқықтарынқорғаудеңгейінеқанағаттануынбағалайтынәмбебапиндикаторбар.
Бұл жолданымдардың саны.
2024жылыАдамқұқықтарыжөніндегіуәкілгежолданымдар саныедәуірөсті, бұл азаматтардыңқұқыққорғауинститутынадегенсенімініңартқанын көрсетеді.Сонымен,Омбудсмен кеңсесіне 6748жолданым келіп түсті,бұл2023жылмен салыстырғанда 11% – ғаартық.
Жолданымдардықараушеңберінде94лауазымдытұлғатәртіптікжауапкершілікке,5-әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Уәкілеттіөкілдердіңкөмегімен4қылмыстықістіркелді.
Ақмолаоблысы бойынша Адамқұқықтарыжөніндегіуәкілөкілінің атына 2024жылымедициналыққызмет көрсету,еңбекзаңнамасы, құқық қорғауоргандарының қызметі,әлеуметтікмәселелержәнесотшешімдеріменкеліспеумәселелері бойынша 148жолданым келіп түсті.
Әр түрлімәселелер бойынша 126азаматқабылданды.Жолданымдарды қараубарысындауәкілеттіоргандардың атына 14ұсынысжіберілді, олардықараунәтижелері бойынша бұзушылықтаржойылды.
Мандаттымекемелерге49баруөткізілді, олардыңнәтижелері бойынша уәкілеттіоргандарға201ұсынысжіберілді.
Соныменбірге,біздіңміндетіміз-адамныңбұзылғаніргеліқұқықтарын,яғниөмір сүру,жұмыс істеу, еңбекақы төлеу,білім алу жәнет.б. құқықтарын қорғаужәнеқалпына келтіруге жәрдемдесу.
Жәнеәлі де сатып алынғанқұқықтар бар.Адамсатып алған құқықтарбар,мысалы,автокөліктібасқаруқұқығы.Бұладамбелгілі бір жасқажеткендежәнеемтихан тапсырған кездеғанапайда болады.
Бізбұлмәселелерменайналыспаймыз.Олүшінқұзыреттіоргандар бар, олардың қызметінжоғарыдаайтқанымдай,бізалмастырмаймыз.
Сондай-ақ, комиссарбелгілі бір салағаараласаалмайтыннормаларбар.Бұл сотқа дейінгітергеумен сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты.ҚазақстанРеспубликасыҚылмыстық-процестіккодексінің201-бабы сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерінжария етуге жол бермеудібелгілейді. «Қазақстан Республикасы сотжүйесіжәнесудьяларыныңмәртебесітуралы»ҚазақстанРеспубликасыКонституциялықзаңының1-бабында сот төрелігін іске асыру жөніндегісоттыңқызметінеқандайда бір араласуғажол берілмейтіндігі белгіленген.
Бұдан басқа, халықтыңбастамасыбойыншатуындайтынжария-құқықтықдаулардықараукезіндеазаматтардыңқұқықтарынқорғаутетігіенгізілді.
Яғни,егеразаматөзініңшешімдеріненемесеәкімшілікактілердіқабылдауғауәкілеттімемлекеттікоргандарменұйымдардыңәрекеттеріненаразыболса,олҚазақстанРеспубликасыныңӘкімшілікрәсімдік-процестіккодексініңтәртібіменшағымдануғақұқылы.
– Ақмола облысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкіліне шағымды қалай беруге болады?
-Жолданымдарды іздеу жүйесінде Адамқұқықтарыжөніндегіұлттықорталықтытаңдау арқылы «e-Otinish»порталыарқылыберугеболады.
Сондай-ақ өкілдіккеңсесініңмекенжайы:020000,Ақмолаоблысы,Көкшетау қаласы,Абай көшесі 87Б.Барлықсұрақтарбойыншакелесітелефоннөмірлері бойынша хабарласуға болады:8(7162)502512,8(7162)524151.Шағымадамқұқықтарыжөніндегіуәкілдіңатынажазбашатүрдеөтініш берушімен немесеоныңзаңдыөкілімен,мемлекеттікнемесеорыстілдеріндееркіннысанда жіберіледі жәнетегі,аты,әкесінің аты жәнетұрғылықтынемесежұмыс орны туралымәліметтердіқамтуғатиіс.
– 2025 жылға арналған басымдықта сіз қандай міндеттер қойдыңыз?
– Биыл біз адам құқықтарының қорғалу жағдайына мониторинг жүргізу, бұзылған адам құқықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу, құқықтық ағарту бағытында жұмысты жалғастырамыз.
– Гүлнар Хамитқызы, сіздерге ынтымақтастыққа ашықтық пен қызықты диалог үшін зор алғысымызды білдіреміз. Ақмола облысы бойынша адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жаңадан тағайындалған өкілі ретінде сіздерге табысты қызмет пен үлкен нәтижелер тілейміз.
